ΨΥΧΗ / ΘΕΣΜΙΣΗ / ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ στον φιλοσοφικό λόγο του Κορνήλιου Καστοριάδη

Συγγραφέας: Κυριάκος Νικολούδης 

Σελίδες: 187 

Εκδόσεις: Δαιδάλεος, 2020

 

              

 

    Το 1845 στην περίφημή του  11η θέση για τον Φόυερμπαχ ο Καρλ Μαρξ απεφάνθη ότι αν η μέχρι τώρα προσπάθεια της Φιλοσοφίας ήταν να ερμηνεύσει τον κόσμο, στο εξής η προσπάθειά της πρέπει να προσανατολιστεί στο πώς θα τον αλλάξει.   

    Ο αφορισμός εκείνος του Μαρξ έθεσε έκτοτε νέες προδιαγραφές στη φιλοσοφική αναζήτηση. Και -σαν ένα από τα παράδοξα της Ιστορίας- ως το λαμπρότερο ίσως τέκνο αυτής της νέας αντίληψης περί ρόλου της Φιλοσοφίας, θα μπορούσε χωρίς πολύ σκέψη να χαρακτηριστεί ένας «αποστάτης» του μαρξισμού, ο εκ Γαλλίας Κορνήλιος Καστοριάδης.  Γιατί, μετά την προοδευτική αποδόμηση του μαρξισμού από τον Καστοριάδη (μέσα από το περιοδικό Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα) και την οριστική αποστασιοποίησή του από αυτόν το 1964, η 11^η θέση για τον Φόυερμπαχ έχει ατύπως πλέον τροποποιηθεί / επεκταθεί (τουλάχιστον για όσους ενασχολούμενους δεν θέλουν να κρύβονται πίσω από το δαχτυλάκι τους) σε: αν  η μέχρι τώρα προσπάθεια της Φιλοσοφίας ήταν να ερμηνεύσει τον κόσμο, στο εξής η προσπάθειά της πρέπει να προσανατολιστεί στο πώς θα τον αλλάξει καθιστώντας τον άνθρωπο πολιτικό, ήτοι αυτόνομο ον (δηλαδή απόλυτο, αδιαμφισβήτητο και αποκλειστικό κάτοχο των αποφάσεων που διαμορφώνουν την ύπαρξή του, των οποίων μπορεί και οφείλει να έχει ο ίδιος  την άμεση και αδιαμεσολάβητη κυριότητα).

 

    Μπορεί να υποστηριχθεί με ασφάλεια ότι δεν υπήρξε ποτέ άλλος φιλόσοφος που να αγωνίστηκε τόσο παθιασμένα (κυριολεκτικά με νύχια και με δόντια) για να αποδείξει ότι το «ούτε θεοί ούτε αφέντες» (και μια αντάξια κοινωνία) είναι απολύτως εντός του εύρους των ανθρωπίνων δυνατοτήτων και επιλογών. Για να το κατορθώσει, απέφυγε με σχεδόν εμμονική προσοχή να δημιουργήσει κάποιο «σύστημα» / θεραπεία για πάσα κοινωνική νόσο και μαλακία (βλ. «ευαγγέλιο») και να ιδρύσει ακόμα μία αιματοβαμμένη θρησκεία, όπως κατέληξε ο, εγκλωβισμένος στον ιουδαιοχριστιανικό χιλιασμό, μαρξισμός. Αντιθέτως η συνέχεια, η εξέλιξη και η γνήσια συστηματικότητα της διανοητικής του διαδρομής αποτυπώθηκαν αβίαστα και σε βάθος χρόνου σε εκατοντάδες κείμενα (που ακόμα δεν έχουν εκδοθεί όλα…), συνεντεύξεις, ομιλίες, σεμινάρια σε πανεπιστήμια, άρθρα κλπ. και σε κάποια μάλλον εξίσου αποσπασματικά βιβλία που κατά κανόνα ανθολογούν από τα προαναφερθέντα. 

    Είναι ακριβώς αυτή η «διασπορά» του φιλοσοφικού του λόγου που καθιστά τον Καστοριάδη δύσκολα προσπελάσιμο για τον πολύ κόσμο, και όχι τόσο το … δυσνόητό του. Και παρά την κεραυνοβόλα γοητεία των κατά καιρούς εκδοθέντων εδώ κι εκεί αποσπασματικών όψεων της σκέψης του (συνήθως τόσο προσιτών ώστε να αποδεικνύεται ότι ο αυθεντικός φιλοσοφικός λόγος δεν είναι ποτέ τόσο ελιτίστικος που να μην μπορεί να περάσει ακόμα και στο πεζοδρόμιο κι ότι η κύρια δυσκολία για την κατανόησή του βρίσκεται στα ψυχικά μπλοκαρίσματα ή την οκνηρία του κάθε «μαθητή») για μια κάπως πιο συνολική προσέγγιση της σκέψης του απαιτούνται εργασίες που προσπαθούν να την παρουσιάσουν με έναν πιο ενοποιημένο τρόπο. 

   Αλλά: η συνήθης αδυναμία των εργασιών που επιχειρούν να αποδώσουν / παρουσιάσουν σε ένα ευρύτερο (άρα λιγότερο εξειδικευμένο) κοινό τη συνολικότητα της σκέψης οποιουδήποτε φιλοσόφου είναι ότι … σπανίως το κατορθώνουν. Στις χειρότερες περιπτώσεις μάλιστα, αν δεν κάνουν «πιο λιανά» τη φιλοσοφική σκέψη απ’ όσο ενδιαφερόταν ο ίδιος ο δημιουργός της, θα την κάνουν πιο δύσληπτη.

   Η φύση της δυσκολίας έγκειται στο ότι η υπερβολική εκλαΐκευση θα αλλοίωνε πιθανότατα τη σκέψη ενός φιλοσόφου, οπότε επιλέγεται περίπου αναπόφευκτα η πιο ασφαλής «συντηρητική» (σχεδόν πιστή) αναπαραγωγή της, αλλά (ως αναμενόταν) με αποτελέσματα συνήθως ελάχιστα ικανοποιητικά και όχι εντός στόχου.

 

    Ωστόσο εδώ η τήρηση αυτών των εξαιρετικής δυσκολίας ισορροπιών επιτυγχάνεται με τον καλύτερο μέχρι στιγμής τρόπο. 

    Καταρχήν πρόκειται για μια εργασία σύντομη, τόσο ώστε να μην αποθαρρύνει τους ενδιαφερόμενους, αλλά όχι τόσο ώστε να υπεραπλουστεύει τη φιλοσοφική σκέψη του Καστοριάδη. Η συντομία ενθαρρύνει και τις επανειλημμένες αναγνώσεις που απαιτούνται για την εξοικείωση με το αντικείμενο, οι οποίες θα οδηγήσουν στην κατανόηση πραγμάτων, όπου αυτή δεν είχε επιτευχθεί με την πρώτη ανάγνωση. 

    Ένα άλλο πλεονέκτημα έχει να κάνει με τις επιλογές του συγγραφέα ο οποίος εστιάζει στον μετά το 1964 Καστοριάδη, όταν ο φιλόσοφος είχε ολοκληρώσει το «διαζύγιό» του με την ιδεολογία («ή θα είμαστε με τον Μαρξ ή θα είμαστε επαναστάτες») και άρχιζε να αναζητά και να θεμελιώνει μια ανθρωπολογία βασισμένη σε μια άνευ προηγουμένου φιλοσοφική σύνθεση κοινωνικής ιστορίας, ιστορίας των ιδεών, πολιτικής οικονομίας και φυσικά ψυχανάλυσης. Η ανθρωπολογία του Καστοριάδη δεν είναι απλώς η πιο ολοκληρωμένη στην ιστορία της επιστήμης (ξεχάστε τις διάφορες, βασισμένες σε μια εργαλειακή «βιολογία», θνησιγενείς θεωριούλες διαφόρων βιολόγων που αυτοπαρουσιάζονται σαν να έπιασαν τον Πάπα απ’ τ’ αμελέτητα…) αλλά και η μοναδική που εμφανίστηκε μετά την αφελή εκείνη ανθρωπολογία του Διαφωτισμού (την οποία υιοθέτησε αυτούσια και ο αναρχισμός – ο μαρξισμός δεν διέθετε ποτέ κάποια ανθρωπολογία). Είναι αυτή η περί ανθρώπου θεώρηση και γνώση που ο Καστοριάδης θεώρησε ως αιχμή του δόρατος μιας επανάστασης, η οποία θα μπορούσε να οδηγήσει το ανθρώπινο είδος στο επόμενο εξελικτικό σκαλοπάτι. Ο συγγραφέας παρουσιάζει όλη την ιδιαίτερη σχετική εννοιολογία του Καστοριάδη και τις βασικές εφαρμογές και συλλογιστικές προεκτάσεις της, χρησιμοποιώντας αποσπάσματα του ιδίου του φιλοσόφου αλλά και με δικές του (του συγγραφέα) προσεκτικές επεξηγήσεις όποτε κρίνεται αναγκαίο. 

    Ένα ακόμα -και μάλλον το σημαντικότερο- πλεονέκτημα έχει να κάνει με το ποιόν του συγγραφέα. Πιο πάνω αναφέρθηκε ότι ο αυθεντικός φιλοσοφικός λόγος δεν είναι ποτέ τόσο ελιτίστικος που να μην μπορεί να γίνει κτήμα των «κοινών θνητών» αν, φυσικά, προσπαθήσουν να τον κατακτήσουν. Απόδειξη, ο ίδιος ο συγγραφέας, ο οποίος είναι ένας «συνηθισμένος» άνθρωπος, μισθωτός, με οικογενειακές υποχρεώσεις, με τις γνωστές στους περισσότερους από εμάς καθημερινές σκοτούρες κλπ. Κι ο οποίος αντί να αράζει τα βράδια μπροστά στην τηλεόραση ή να ασχολείται (για να μην χρησιμοποιήσω μια πιο παραστατική έκφραση…) με τα “social media”, χρησιμοποίησε τον όχι περισσευούμενο ελεύθερο χρόνο του κοπιάζοντας για να καταθέσει αυτό το «μικρό» βιβλίο. 

    Για τον αναγνώστη «κοινό θνητό» όμως, τα πράγματα θα είναι πολύ λιγότερο κοπιαστικά.

     

    Θ.Λ.

 

Δείτε επίσης:

-Δύο αποσπάσματα από τη Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνίας